Arazi varlığı denildiğinde toprak ve toprağa bağlı olan sermaye kümesi anlaşılır. Tarım işletmelerinde en önemli sermaye öğesi toprak varlığıdır. Toprak varlığı; işletme arazisinin toplam değeridir. İşletme arazisi denildiğinde üretim yapılmak üzere işletmeye ayrılmış olan arazinin tümü anlaşılır.
Çiftçi ailesinin sahip olduğu araziye mülk arazi denir. Yurdumuzda kira ve ortakçılık yoluyla arazi kullanımı da yaygındır. Çoğu kez sözlü olarak yapılan anlaşma ile tarım arazileri belirli süre ile kiralanabilir. Kiralama durumunda, arazi sahibi kira bedelini alır, belirli süre için araziyi teslim eder ve başka bir şeye karışmaz.
Ortakçılık daha karmaşıktır. Arazi sahibi bazı giderlere de katkıda bulunarak elde edilen üründen pay alır. Genellikle ürün yarı yarıya bölüşüldüğü için “ortakçılık” denir. Bu tarz anlaşmada geleneklerin önemli etkisi vardır. Koşullar yerel olarak değişir. Ürün paylaşıldığı gibi risk de paylaşılmış olur.
Yurdumuzda araziler konusunda anlaşmazlıklar yaygındır. Arazi davalarının on yıllarca sürdüğü durumlar vardır. Böylesi “niza”lı arazilerin kullanımı da söz konusu olabilir. Tasarruf şekline bakılmaksızın işletmenin kullanımı için tahsis edilmiş arazi toplamına işletme arazisi denir.
Parselin büyüklüğü ve şekli, sulama durumu, eğim durumu, baktığı yön, erişim olanağı, yerleşim yerine ve enerji hatlarına yakınlığı, verimi gibi pekçok etmen arazinin değerine etki eder. Bunlardan daha önemli olan iklim durumu ve bulunduğu bölgedir. Büyük yerleşim yerleri ve tüketim merkezine yakınlık, nüfus yoğunluğu, güvenlik durumu gibi etmenler de arazi değeri üzerine etki eder. Kırsal göçün artığı alanlarda arazilerin değerleri azalır.
TOPRAK VARLIĞI
Çizelgede sanal bir işletmenin toprak varlığı özetlenmiştir. Eğer bir çiftçi ailesi mülk arazisinin bir kısmını kiracılık veya ortakçılık yoluyla başkasına vermiş ise söz konusu arazi kendi işletmelerinin envanterinde yer almaz. Başkasına kiraya verilen dışta tutulur. Bir kişinin kendi arazisi varken onu kiraya verip, başkasından arazi kiralaması mantıksız görülebilir. Ama bu duruma sık rastlanır. Kendine ait parseller uzakta olabilir. Toprak özellikleri yetiştirmek istediği ürünün isteklerine uygun yapıda olmayabilir. Aşağıdaki örnekte olduğu gibi başkasından kiralanan arazi envantere dahil edilir. Tüzel kişilik olarak tarım işletmesinin muhasebesi tutulmaktadır, ailenin serveti konu dışındadır.
Arazinin değer takdiri yapılırken “çıplak toprak değeri” esas alınır. Üzerindeki yapılar ve bitkiler ayrı değerlendirilir.
TOPRAK ISLAHI VARLIĞI
Araziler her zaman doğal haliyle tarıma elverişli olmaz. Taş ayıklama, tesviye, sulama ve akaçlama (drenaj) sistemi kurma, alçı taşı, kireç veya kükürt uygulama, çit yapımı gibi arazinin özelliklerini iyileştirici işlemler için harcanan sermaye bu başlık altında kaydedilir.
BİNA VARLIĞI
İşletme içinde yer alan; ailenin oturduğu konut, ahır, yem deposu, garaj, kümes gibi yapıların değeri takdir edilerek envanter kayıtlarına geçirilir. Ailenin işletmeye ait olan evde kiracı olarak oturduğu varsayılır. İşletme kasasından evin yıpranma payı (amortisman) ve tamir - bakımı için yapılan harcamaları karşılayacak şekilde “konut kira bedeli” hesaplanır ve işletmenin gelir kalemi olarak kayda geçirilir.
BİTKİ VARLIĞI VE TARLA DEMİRBAŞI
Meyveli ve meyvesiz ağaçlar, yonca, enginar, kuşkonmaz, çay, şerbetçiotu gibi plantasyonlar, ve hasadı yaklaşmış tarla bitkilerinin değerleri bitki (nebat) varlığı olarak kayıtlara geçirilir. Bunların herbirinin miktarı belirlenir, bunlar için yapılan harcamalar ve mevcut durumları dikkate alınmak suretiyle değeri takdir edilerek kayda alınır. Bitkiler büyüyüp geliştikçe değerleri artar, ürün verip yaşlandıkça değerlerinde azalma olur.
Tarla demirbaşı; bir sonraki üretim yılı için peşin olarak yapılmış harcamalardır. 100 dekar tarlayı sürerek nadasa bıraktığımızı varsayalım. Bu iş yapılırken traktör ve sürücüsü çalışmış, akaryakıt harcanmış, alet ekipman yıpranmıştır. Bazı tarlalar hazırlanıp tohum ekilmiş, gübre atılmış, ilaçlama yapılmıştır. Birçok harcama yapılmış, ambardaki girdiler kullanılmıştır. Ürün yetişmediği için henüz ortada bir gelir gözükmez. Envanter çıkarırken, peşin yaptığınız bu harcamaların tutarını tarla demirbaşı olarak kayda geçirirerek hesabı denkleştirirsiniz.
Bir anı ile bitirelim. Rahmetli Ali Aras hocamızla Tarımsal İşletmecilik sınavı yapıyoruz. Ürdün’lü bir öğrenci var. Saçları briyantinli, lacivert takım elbiseli. Haziran sıcağında sınavın gerilimi ile habire terliyor. Hoca, “söyle bakalım tarla demirbaşı ne demek?” dedi. Öğrenci biraz düşündü, cesaretini toplayıp “tarlanın başındaki demir kazıktır” hocam dedi. Bu cevap üzerine, gülme adeti olmayan Ali hoca bile kahkahayı koyverdi.
(İşletme varlığı ile devam edeceğiz)