Birinci sayfadaki Çin filminin afişindeki Modu’ya dikkatli bakın, bir yerden gözünüz ısırıyor olmalı. Kendilerini ilkokullardan beri Mete diye tanıyoruz. Ancak tarihçiler O’ndan artık Modu diye söz ediyorlar. Aslında Mete’nin gerçek adını hâlâ tam olarak bilemiyoruz. Çünkü Çin yazısı yabancı sözcükleri Çince hecelere benzeterek kaydediyor. O nedenle Mete’nin gerçek adı tarihçiler arasında eski bir tartışma konusu.
Geçende Çin’in başkenti Beijing’te bu konuyu arkadaşım Emrah Alan ile konuştuk. Kendisi orada tarih alanında yüksek lisans öğrenimi görüyor. Mete adının serüveni konusunda bizi aydınlatmasını rica ettim. Sağolsun 11 Mart 2019 günü bizi bilgilendirdi. Emrah Alan’ın yazdığı notu buraya aynen alıyorum:
BOZKIR BOYLARINI BİRLEŞTİREN HAKAN
Kadim Çin Tarihi alanında yüksek lisans eğitimime henüz başladığım için eski zamanlarda Çin’in kuzeyinde yaşayan atlı-çoban kültürüne sahip konargöçerlere ilişkin bilgi düzeyim de oldukça sınırlı durumda. Fakat Xiongnu (匈奴= bugünkü ses karşılığı Şiongnu) tarihine olan merakım ve bu konunun Çin’de de oldukça sevilen bir başlık olması nedeniyle kısa süre içerisinde bazı önemli bilgiler edindim. Bunlar içerisinde en değerlisi; Türkçe tarih yazımında Mete olarak bilinen, engin bozkırdaki pek çok etnik kökenden gelen boyları bir araya getirmeyi başaran Modu (冒顿)’nun isminin kökenine dair meseledir.
MAO DUN OKUNUŞU DÖNEMİ
Modu’nun ismi ile ilgili Bahaeddin Ögel şu açıklamayı yapıyor:
“Türk tarihinin gerçek kurucusu olan bu büyük bilgin (Joseph De Guignes)zamanında, Çin araştırmaları henüz daha ilerlememişti. Mete’nin adı da Çince işaretlerle yazılmıştı. Çince işaretleri Mei-dei (Mei-tei) şeklinde okuyan yazar, Mete için kitabının her yerinde bu adı kullanmıştı. Bu kitaptan istifade eden Türk tarihçileri ise adı, doğrudan doğruya Mete şeklinde okumuşlar ve kitaplarına böyle geçirmişlerdi. İşte bu yolla bu büyük Hun imparatorunun adı, Türkiye’de Mete şeklinde öğrenilmiş ve yayılmıştı. Halbuki bugün modern Çin dilinin kurallarına göre bu Çince işaretleri Mao-dun şeklinde okumaktayız. Elbetteki bu okunuş, aynı Çin işaretlerinin bugünkü Çin telaffuzuna göre seslendirilmiş bir şekildir. Aynı işaretler Mete çağında Bak-tut şeklinde okunurdu. Çinliler kelime sonundaki “r” sesini okuyamazlar ve bu sesi “t” şekline sokarlardı, öyle anlaşılıyor ki, Mete’nin esas adı da eski türkçedeki “Bagatur” ve orta Türkçedeki “Bahadır” dan başka bir şey değildi. Bu güzel buluş Alman Sinoloğu F. Hirth’e aittir.” (1)
ARTIK MODU DİYE OKUNUYOR
Ögel’in verdiği değerli bilgilere rağmen Çin’deki Çince sözlükler Maodun okunuşunu kabul etmiyorlar. Çince’ye yabancı dillerden giren pek çok isimde olduğu gibi bu isimde de bir karışıklık var. 冒(Mao) 顿 (dun) karakterleri tek tek okunduğunda gerçekten Mao-dun seslerini veriyorlar. Fakat Çincede özellikle yabancı dillerden giren kelimeler için özel durumlar söz konusu. 2004 yılında basılan《现代汉语规范词典》(Xiandai Hanyu Guifan Cidian) (Modern Çince Standart Sözlüğü’nün dijital sürümünde 冒顿 (Modu) ismi şu şekilde izah ediliyor: “冒顿 Modu：名；汉朝初期匈奴族一位单于的名字。注意；不读maodun。” Bu kısa açıklama Türkçemize şöyle tercüme edilebilir: “Modu: isim; Erken Han Hanedanı dönemi bir Xiongnu chanyu’sünün adı. (2) Dikkat; Maodun diye okunmaz.”
Diğer önemli sözlükleri incelememekle birlikte bugüne kadar yaptığım araştırmalarda, çevrimiçi sözlüklerde benzer bir açıklama ile karşılaştım. Modu söylenişine nasıl ve kim tarafından karar verildi bilmiyorum. Fakat Çin’in önemli tarihçilerinden Lin Gan (林干), 《匈奴史》（Xiongnu Tarihi）adlı önemli eserinde (3) 冒顿 karakterlerinin Modu şeklinde okunması gerektiğini belirtiyor. Ayrıca 2012 yılında Çin’de gösterilen Modu’nun hayatının anlatan filmde de Xiongnu Hakanının adı Modu şeklinde telaffuz ediliyor. Ekte size bu filmin afişini gönderiyorum.
MODU OKUNUŞU TÜRK TARİHÇİSİ KÜRŞAT YILDIRIM TARAFINDAN DA KABUL EDİLDİ
Modu ismi Türkiye’de Kadim Türk Tarihi’nin yeni hocalarından Kürşat Yıldırım tarafından da kullanılıyor. Ne yazık ki okuduğum o makalelerin notları yanımda bulunmuyor, bu nedenle makalenin adını veremeyeceğim. Diğer Türk hocaların ise bu konuya nasıl baktığını bilmiyorum.
Yeni çıkan bütün yabancı kitaplarda da Modu ismi tercih ediliyor. Bu konu ile ilgili Richard Smith’in Chinese History: A New Manual kitabında ve Edwin G. Pulleyblank’ın çalışmalarında detaylı bilgi olması muhtemel. Ben henüz incelemeye zaman bulamadım. Modu üzerine yazılmış Çince eserleri ise toplamaya başlıyorum.
BAGATUR MU
Ögel’in Mou isminin anlamına-kökenine ilişkin F. Hirth’ten ödünç aldığı açıklamayı kabul eden bir hayli tarihçi var. Bahadır, bagatur kelimelerinin Türkçe kökenli değil Farsça kökenli olduğunu düşünürsek, MÖ 2. Yüzyılda Hun Hakanına Farsça ad verildiği tezi tartışmaya değer. Bu yazının konusu olmamakla birlikte bu durum, Türkoloji araştırmalarının yetersizliğiyle açıklanabilir.
YENİ KİTAPLAR
Son olarak size son yıllarda Türk tarihi ile ilgili yeni çıkan bazı kitapların isimlerini paylaşıyorum:
Thomas Jefferson Barfield, The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China.
Nicola Di Cosmo, Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History.
Jonathan Karam Skaff, Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections.
Saygılarımla.
Emrah Alan
Beijing, 2019.03.11
(1) Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, 1. Cilt, 5. Tıpkı Basım, TTK Yayınları, 2010, s. 5
(2) Türkçe okunuşu; Şiongnu Çanyü’sü. Bilindiği üzere Çanyü Xiongnu hükümdarlarına verilen bir ünvandır. Dikkat Kağan kullanılmıyor…
(3) Lin Gan, Xiongnu Tarihi, Neimenggu Renmin Chubanshe, 2007, s. 4. 林干《匈奴史》内蒙古人民出版社，2007。第4页。