Sinciang-Uygur Özerk Bölgesi’ne ziyaretimde, Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lügat-it Türk kitabının Uygurca ve Çincesini almıştım. Karız Kanallarına ait ciltler de kitaplığımda duruyor. Seyfeddin Aziz’in Satuk Buğra Han adlı romanı da Kaynak Yayınları tarafından “Türklerin Müslümanlığa Geçişi” başlığıyla yayımlanmıştı. Çin’de yayımlanan önsözünde Türk kültürü uzun uzun övülür. Güzel bir romandır.
ZENGİN TARİH VE EDEBİYAT KİTAPLIĞI
Çin Halk Cumhuriyeti’nin Sinciang-Uygur Özerk Bölgesi’nde Türkiye Türkçesinden Uygurcaya çevrilerek yayımlanan edebiyat ve tarih eserlerinin ne kadar zengin olduğunu, Prof. Dr. Abdülvahap Kara’nın 22 Ekim 2006 günü yayımlanan yazısından öğreniyoruz. Kara, bugün Mimar Sinan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi tarih bölümünde. 13 yıl önce yayımladığı yazısında, Türk romanlarının Türk lehçeleri içinde en çok Uygurcada okunduğunu vurguluyordu. Kazak Türklerinden olan Prof. Dr. Abdullah Kara’nın 13 yıl önce Yard. Doç. Dr. unvanıyla yayınladığı yazıda çok geniş bilgi var. Aynen alıyoruz.
ÇEVİRMEN TURSUNAY SAKİM’İN UNUTULMAZ EMEĞİ
Eğer Türk Dünyası için bir Nobel Edebiyat Ödülü tayin edilmiş olsaydı‚ tartışmasız bir şekilde Tursunay Sakim hanım alırdı. Çünkü‚ Türk yazar ve bilim adamlarının eserlerinin Uygur Türkleri arasında tanıtılmasında çok büyük emekleri vardır. Belki de Türkçe edebi ve ilmi eserleri‚ Türkiye dışındaki bir Türk ülkesinde en çok onun tanıttığını söyleyebiliriz. Bugün Uygur Türkleri‚ Reşat Nuri Güntekin‚ Necati Cumali‚ Aziz Nesin‚ Yaşar Kemal, Kerime Nadir ve Sabahatin Ali’nin romanlarını Uygurca okuyabiliyorlarsa‚ bunu Tursunay Sakim’e borçludurlar. Bu edebiyat ve kültür aşığı mümtaz insan‚ ne yazık ki‚ 2006 Eylül ayının ilk haftasında 68 yaşında vefat etmiş bulunmaktadır. Sağlığında kendisi ve eserleri Türkiye’de pek bilinmeyen bu kültür kadının ölümünden sonra Türk Kültür Dünyası’nda hak ettiği yeri alacağına inanıyoruz.
Urumçi’de yayınlanan Dil ve Tercüme Dergisi’nin bu yılki [2006] ilk sayısında‚ Türkolog‚ radyo gazetecisi‚ çevirmen ve yazar Tursunay Sakim ve çalışmaları hakkında bilgi veren geniş kapsamlı bir makale yayınlandı. Tahircan Muhammed tarafından kaleme alınan bu makalede belirtildiği gibi‚ 24 Mayıs 1938’de Urumçi’de orta halli bir ailede dünyaya gelen Tursunay Sakim 1956’da Urumçi II. Kızlar Pedagoji Enstitüsü’nden üstün başarıyla mezun oldu. Aynı sene Pekin’deki Merkezi Halk Radyosu Uygurca yayınları bölümünde çalışmaya başladı. 1959’da Merkezi Halk Radyosu’nun Uygurca Yayınları Bölümü‚ Sinciang Uygur Özerk Halk Radyosu ile birleştirilince muhabir‚ çevirmen‚ yazar ve spiker gibi radyo görevlileri de Urumçi’ye döndü. Merkezi Halk Radyosu yönetimi radyo çalışanlarının bilgi ve uzmanlıklarını artırmak için Tursunay Sakim ve başka birkaç radyo görevlisinin, Pekin Radyo Enstitüsü Yabancı Diller Fakültesi Türk Dili Bölümü’nde tahsil görmesine imkan sağladı.
Tursunay Pekin’deki bu eğitimi sırasında‚ radyodan kopmadı. Boş vakitlerinde Pekin Radyosu’nun Türkçe yayınlarına katkıda bulundu. Böylece Tursunay okulda teorik olarak öğrendiklerini‚ radyoda pratiğe dökme imkanı da buldu. Aynı zamanda radyoya ziyarete gelen veya geçici görev yapan Türklerle yaptığı temaslar sonucunda Türkiye ve Türkçe konusundaki bilgisini artırma imkanına da sahip oldu.
Tahircan Muhammed’in belirttiğine göre‚ Tursunay Sakim 1963 sonbaharında Pekin Radyo Enstitüsü Yabancı Diller Bölümü’nü birincilikle bitirdi. Bundan sonra Çin Uluslararası Yayınlar Türkçe Bölümünde tercüman‚ yazar ve spiker olarak çalışmaya başladı. Tursunay bu görevini Mayıs 1995’te emekli olana dek sürdürdü. Radyo yayınlarında yaptığı Türkçe çeviriler‚ yazdığı makaleler ve Türkçe haber spikerliği her zaman beğeniyle takip edildi. Babası Sağımcan Kazak olmasına rağmen Uygur annesinin terbiyesinde yetişen Tursunay eserlerini Uygurca verdi.
Tursunay Hanım meslek hayatının daha başlarında tercümenin özellikle edebiyat sahasındaki önemini kavramıştı. Halkları birbirine yakınlaştıran en önemli aracın edebiyat olduğunun bilincine varmıştı. Bu yüzden boş vakitlerini kardeş ülke Türkiye’nin edebi eserlerini Uygur halkına tanıtmaya adadı. Türk Edebiyatı’nin önde gelen eserlerini hiç yorulmaksızın hayatının sonuna kadar tercüme ile meşgul oldu. Onun kaleminden çıkan onlarca eser sayesinde‚ Uygur lehçesinin Türkçe romanların en çok çevrildiği Türk lehçesi unvanını kazandığını ifade edebiliriz. Bu da bize kültürel faaliyetlerde şahısların özverili faaliyetlerinin devletlerden bile önde gittiğinin en güzel örneğidir. Burada şu soruyu da kendi kendimize sorabiliriz‚ bağımsız yedi Türk Cumhuriyeti’nin hepsinin Kültür Bakanlıkları var. Hatta bunların kültürel konularda ortak hareket etmek için oluşturdukları ve Merkezi Ankara’da bulunan Türksoy teşkilatları var. Ancak‚ bunların hiçbiri bir diğerinin edebi eserlerini ülkesinde tanıtmada‚ Türk Dünyasının en uzak köşesindeki Tursunay Hanımın tek başına gerçekleştirdiği çalışmaları gerçekleştirememiştir.
Bu konuda katiyen mübalağa etmiyoruz. Çünkü‚ Tursunay Hanım’ın gerçekleştirdiği yayınların çokluğu bunu göstermektedir.
UYGUR BÖLGESİNDE YAYIMLANAN TÜRKÇE ROMANLAR
Reşat Nuri Güntekin’in Çalıkuşu romanı‚ 1982.
Reşat Nuri Güntekin’in Hıçkırık romanı‚ 2002.
Yaşar Kemal’in İnce Memed romanı 4 cilt‚ 1985‚ 1986‚ 1988‚ 1991.
Sabahattin Ali’nin Kürk Mantolu Madonna isimli romanını Cuvlik Hanım adıyla 1996’da yayınladı.
Kerime Nadir‚ Öğrenci‚ 1999.
Kerime Nadir‚ Uykusuz Geceler‚ 2000.
Necati Cumali‚ Susuz Yaz‚ 1998.
Aziz Nesin‚ İt Kuyruğu ve Ben Nasıl Ölmek İstedim gibi otuz kadar hikayesini 80 - 90’lı yıllarda çeşitli dergilerde yayınladı.
TARİH KİTAPLARI
Tursunay Hanım edebi eserlerden başka ilmi ve tarihi çalışmaları da Uygurcaya kazandırdı. Bunlardan bazıları:
Reşit Rahmeti Arat’in yayına hazırladığı Kutadgu Bilig isimli eseri baştan sona Uygurcaya çevirdi.
Bahaeddin Ögel’in Hun İmparatorluğu Tarihi isimli iki ciltlik eserini tercüme etti. Bu eser henüz basılmadı. Ancak‚ basılmak üzere Xinjiang Sosyal Bilimler Akademisi’nde beklemektedir [Kitap 2006’dan sonra yayımlandı]
Reşat Genç, Karahanlı Devlet Teşkilatı‚ 1990’da Urumçi’de 7.500 tirajla basıldı.
Reşat Genç‚ XI. Asırdaki Türk Halklarının Sosyal Durumu‚ Xinjiang Halk Neşriyatı yayınları arasında yakın gelecekte çıkması bekleniyor [Çıktı].
Şakir Ülkütaşır‚ Büyük Dilci Kaşgarlı Mahmud‚ Urumçi‚ 2000.
A. Dilaçar, Kutadgü Bilig İncelemeleri‚ yakında Xinjiang Halk Neşriyatı yayınları arasında basılması bekleniyor [Yayımlandı].
TÜRKÇE FİLM ÇEVİRİLERİ
Tursunay Sakim‚ romanlardan başka Türkçe film çevirileri de yaptı. Sayısı 30’u bulan film çevirileri arasında İbret‚ Zeynepler Ölmesin‚ Sabilerde Ne Günah‚ Sevdalı Kadın‚ Akıllı Şaban gibi filmler bulunmaktadır. Bunlardan başka Uygurca ve Çinçe’den de Türkçe’ye çevirileri de vardır.
BİLİMSEL BİLDİRİLER
Tursunay Sakim Türkiye’deki çeşitli bilimsel toplantılara katılarak bildiriler sundu. Bunlardan bazılarını sayarsak:
1992’de ‘Doğumunun 250. Yıldönümünde Yunus Emre’ konulu uluslararası sempozyuma şeref konuğu olarak katıldı. Kendisine Türkiye Folklor Cemiyeti tarafından Türk ve Çin halkları arasındaki dostluğun pekişmesinde oynadığı rol için bir şükran plaketi verildi.
İstanbul’da 1982’de düzenlenen VI. Uluslararası Türkoloji Kongresi’ne Türk Dilleri Divanı ve Çin’de Kutadgu Bilig Üzerine Araştırmalar bildirileri ile katıldı.
Eskişehir’de 1985’te II. Uluslararası Folklor Araştırmaları’na Uygur Halkının Muhabbet Koşakları ile katıldı. Onu bu bildirisi II. Türk Halk Edebiyatı Semineri Bildirileri Yunus Emre Kültür Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları‚ Eskişehir 1987‚ s. 295 - 301 yayınlandı.
Konya’da 1988’de düzenlenen Uluslararası Edebiyat İncelemeleri Sempozyumuna Türk Boylarında ‘Uğurlu Sayılar’ İnancı ile katıldı. Onun bu bildirisi I. Milletlerarası Türk Halk Edebiyatı ve Folklor Kongresi Bildirileri‚ Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1988’de yayınlandı.
ÇİN’DEKİ BİLİMSEL ÇALIŞTAYLAR
Tursunay Hanım, Çin’deki bilimsel sempozyumlara da katılarak Türk Kültürü üzerine birçok bildiri sundu. Bunlardan bazıları:
Pekin’de 1991’de düzenlenen VI. Türkoloji Kongresi‚ Türkçülük ve PanTürkizm.
Pekin’de 1993’de düzenlenen VII. Türkoloji Kongresi‚ Türk Dilleri ile Türkçe (Türkiye Türkçesi) Arasındaki İlişkiler.
Kaşgar’da 1998 Ekim’de düzenlenen Yusuf Has Hacip’in Doğumunun 980. Yıldönümü ve Kutadgu Bilig’in 928. Yıldönümü Sempozyumu‚ Kutadgu Bilig’teki Dil ile İlgili İzahlar.
Kaşgar’da 1988 Ağustos’ta düzenlenen Kutadgu Bilig Sempozyumu‚ Türkiye’de Kutadgu Bilig Üzerine Çalışmalar.
Kaşgar’da 2005 Ekim’de Kaşgarlı Mahmud’un Doğumunun 1000. Yılı Sempozyumu‚ XI. Yüzyıldaki Uygurların Kıyafet Kültürü.
TÜRK DİLİ VE KÜLTÜRÜ ÜZERİNE YAYINLAR
Bunlardan başka Tursunay Sakim’in Türk dili ve kültürü üzerine bir çok makalesi çeşitli dergilerde yayınlandı. Onun ölümünden önce yayınladığı son makalesi “Azizler Ölmez: Aziz Nesin ile Sohbet” adıyla Tarım Dergisi’nin 2006 sayısında yayınlandı. Yine Tursunay’ın son kitap çalışması ise Bizim İsimlerimiz‚ Uygur Kişi Adları Sözlüğü adıyla Xinjiang Halk Neşriyatı’nda basılmak üzere teslim edildi.
İlim aşığı Tursunay Hanım hayatı boyunca topladığı yüzlerce ciltlik değerli kütüphanesini 2004’te Xinjiang Pedagoji Üniversitesi Filoloji Bölümü’ne bağışladı. Böylece kendisinden sonra kütüphanesinden başkalarının da istifadesine zemin hazırladı. Bundan dolayı üniversite tarafından kendisine bir teşekkür plaketi ve fahri profesörlük verildi. Tursunay Hanımın Türk diline yaptığı önemli hizmetlerinden biri de Uygur ve Kazak gençleri arasında Türk dili uzmanlarının yetişmesine gayret etmesidir. 1993 yılından itibaren Türk dili uzmanları yetiştirmeye gayret eden Tursunay ölümüne değin 30 kadar genci Türkçe uzmanı olarak eğitti.
Tursunay Sakim’in çalışmaları yukarıda görüldüğü gibi saymakla bitecek gibi değildir. Türk Dünyası’nin diğer ülkelerinde‚ Türk Edebiyatı ve Kültürü üzerine bu çapta çalışma yapmış ikinci bir araştırmacıya rastlamak zordur. Bu yüzden yazımızın başında‚ eğer Türk Dünyası’nda bir Nobel Edebiyat Ödülü olsaydı‚ eminiz ki‚ tereddütsüz bunu Tursunay Hanım hak edecektir, dedik. Ne yazık ki‚ marifetin iltifata tabi olduğunu çoğunlukla unutuyoruz ve sanatçı ve kültür adamlarımızı sağlığında takdir ederek ödül vermeyi ihmal ediyoruz. İşte bunlardan biri de Tursunay Sakim’dir. Eylül ayında vefat eden bu büyük insanı rahmetle anıyor‚ devlet ve kültür adamlarımızın bu kültür abidesi hanımefendinin adını Türkiye’de sonsuza dek yaşatacak çalışmaları ihmal etmeyeceğine inanıyoruz.