Mehmet Perinçek (*)
İÜ AİİTE Ar. Gör.
Cemal Paşa’nın 21 Temmuz 1922 tarihinde Tiflis’te öldürülmesinin üzerinden 84 yıl geçti. O günden bugüne cinayetle ilgili birçok iddia ortaya atıldı. Açılan Sovyet Arşivleri ise öldürülmesiyle ve Sovyet Rusya’nın Cemal Paşa’ya yaklaşımıyla ilgili tarihçilere yeni belgeler sunuyor.
Eski adı Marksizm-Leninizm Enstitüsü Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) Merkez Parti Arşivi olan Rusya Toplumsal-Siyasal Tarih Devlet Arşivi’nde (RGASPİ) yer alan SBKP Politbürosu’nun toplantı tutanaklarından bu meselenin Sovyet iktidarı tarafından en üst düzeyde tartışıldığı anlaşılıyor. Bütün Politbüro kararlarının “çok gizli” statüsünde saklanması, tutanakların Sovyet yöneticilerinin gerçeği belirlemeye yönelik samimi değerlendirmelerini yansıttığını gösteriyor.
Cinayet, ilk olarak 17 Ağustos 1922 tarihli oturumda ele alınıyor. Toplantının 8 nolu bu gündemi, Milletler Halk Komiseri Stalin ve Dışişleri Halk Komiseri Karahan tarafından öneriliyor. Toplantıya sunulan bilgi notunda Taşnaklara işaret edilirken araştırmaların en enerjik biçimde yürütüldüğü ifade ediliyor. Bilgi notunun kim tarafından yazıldığı bilinmemekle birlikte üzerinde Stalin’in el yazısıyla düzeltmeler yaptığı görülüyor. Toplantıda alınan kararda ise İngiliz ajanlarının parmağına dikkat çekilirken bir hükümet bildirisinin yazılmasına karar veriliyor.
Politbüro’nun 22 Kasım 1922 tarihli oturum tutanaklarından ortaya çıkan ilginç bir gerçek ise Sovyet Rusya’nın Cemal Paşa’nın ailesine 5 bin altın yardım yapması. Bu kararın alındığı toplantıda Lenin, Stalin, Troçki gibi en üst düzeydeki Sovyet liderleri de hazır bulunuyor. Bu öneri ise Dışişleri Halk Komiseri Çiçerin tarafından yapılıyor.
Sovyetler’in Türkiye’de görev yapmış diplomatlarından Nikolay Raviç de hatıralarında Cemal Paşa’nın öldürülmesini İngiliz istihbarat servisinin işi olarak yorumlar. Amaç, Türk-Sovyet ilişkilerini bozmaktır. Sovyet Rusya’nın o dönemdeki Türkiye Büyükelçisi S. İ. Aralov ise Cemal Paşa’nın ölümü üzerine gazetecilere üzüntülerini bildiren şu beyanatı vermiştir:
“Cemal Paşa’nın facia-i şehadeti hakkında mufassal telgrafları yeni almaya başladık. Her şeyden evvel arz edeyim ki, Cemal Paşa Rusya’nın muhterem ve samimi bir dostu idi. Cemal Paşa’nın ziyaı, Türkiye için ne kadar müessif ise Rusya için de aynı derecededir.”
Belgelerden de görüldüğü üzere bugün soykırımla suçlanan Cemal Paşa, Sovyet Rusya tarafından önemli ve değerli bir devlet adamı olarak görülmüştür.
Kopya
NOT
CEMAL PAŞA’nın öldürülmesi hakkında
17.VIII.22
Transkafkasya ÇEKAsı , Cemal Paşa’nın öldürülmesiyle ilgili en enerjik biçimde araştırmalarını yürütüyor. Cinayetin Taşnaklar tarafından gerçekleştirildiğine ve onlar tarafından iyi bir şekilde hazırlandığına dair şüphe yok. Cemal Paşa’nın öldürüldüğü gün Tiflis’te bulunan Taşnak Partisi’nin MK üyeleri, sabahın erken saatlerinden Cemal Paşa’nın öldürülmesine kadar gizlenmişler. Ayrıca onlarla birlikte Taşnakların diğer sorumluları da ortadan kaybolmuşlar. Transkafkasya ÇEKAsı, şimdilik 3’ü MK üyesi olmak üzere 38 faal Taşnakı ve 10 teröristi tutukladı.
Aslına uygundur: Sverdlov
J. St.
(RGASPİ fond 17, liste 163, dosya 291, yaprak 10)
PROTOKOL No.22
17 AĞUSTOS 1922 tarihli RKP MK POLİTBÜROSU OTURUMU
Katılanlar:
Politbüro üyeleri (Kamenyev, Troçki, Stalin, Rıkov, Kalinin (yedek) (yarım saat gecikmeyle) Yoldaşlar.
RKP MK üyeleri Rakovski, Yaroslavski, Rudzutak, Kuybışev, Radek Yoldaşlar.
8. Cemal Paşa ve Taşnaklar hakkında
(Stalin, Karahan Yoldaşlar)
Radek Yoldaş’a, suikastın (muhtemelen İngiliz emperyalizmi ajanlarının yönlendirmesiyle) Taşnaklar tarafından gerçekleştirilmiş olması ve suçluların mahkemeye verileceği konusunda hükümet bildiriminin hazırlanması hususunda görev verilmiştir. Metinle ilgili olarak Stalin Yoldaş’ın oluru alınacaktır.
(RGASPİ fond 17, liste 3, dosya 308, yaprak 1, 3)
PROTOKOL No. 37
23 KASIM 1922 tarihli RKP MK POLİTBÜROSU OTURUMU
Katılanlar:
Politbüro üyeleri Kamenyev, Kalinin (yedek), Lenin, Molotov (yedek), Stalin, Troçki, Zinovyev Yoldaşlar.
RKP MK üyesi Sokolnikov Yoldaş.
Merkez Denetim Komisyonu üyesi Şkiryatov Yoldaş.
1. Dışişleri Halk Komiserliği’ne ait gündem:
c) Cemal’in ailesine yardım hakkında.
(Çiçerin Yoldaş)
Öldürülen Cemal’in ailesine 5 bin altın verilmesine.
(RGASPİ fond 17, liste 3, dosya 323, yaprak 1)
FOTO I: 17 Ağustos 1922 tarihli Politbüro oturumuna sunulan Stalin’in el yazısıyla üzerinde düzeltmeler yaptığı bilgi notu.
FOTO II: Cemal Paşa’nın ailesine 5 bin altın yardım yapılmasıyla ilgili 23 Kasım 1922 tarihli Politbüro kararının tutanağı.
Dipnotlar
1. Cemal Paşa’nın ailesine daha sonra TBMM’de kabul edilen 13 Nisan 1924 tarihli “On üç kişiye vatana hizmet tertibinden maaş tahsisi hakkında kanun” ve 27 Haziran 1926 tarihli “Ermeni komiteleri tarafından şehit edilen ve Kürt Mustafa Divanınca ölüme mahkûm edilenlerin ailelerine verilecek arazi ve emlak hakkında kanun” gereği de yardım yapılmıştır. Bkz. Türk Parlamento Tarihi, TBMM-II. Dönem 1923-1927, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 1994, s.506 vd., 512 vd.
2. Nikolay Raviç, Molodost Veka, Voyennoe İzdatelstvo Ministerstva Oboronı Soyuza SSR, Moskva, 1960, s.325.
3. Akşam, 20 Temmuz 1922’den aktaran: Dr. Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, c.4, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1991, s.76.
4. Belgenin üzerinde VKP (b) MK (Bütün Rusya Komünist (Bolşevik) Partisi Merkez Komitesi) Gizli Arşivi damgası bulunuyor.
5. Olağanüstü Komite. İlk Sovyet istihbarat örgütü. Birkaç değişiklikten sonra KGB adını alacaktır.
6. Stalin, bu cümlenin üzerini çizerek el yazısıyla şu düzeltmeyi yapmış: “Cinayetin Taşnaklara yakın kişiler tarafından gerçekleştirildiği veya her halükarda hazırlandığına dair bazı bulgular mevcut.”
7. Merkez Komitesi.
8. Stalin, “sabahın erken saatlerinden Cemal Paşa’nın öldürülmesine kadar” bölümünün üstünü çizerek el yazısıyla “daha sabahtan” düzeltmesini yapmış.
9. Stalin, bu cümlenin üzerini çizerek el yazısıyla şu düzeltmeyi yapmış: “Taşnaklar arasında tutuklamalar yapılmaktadır.”
10. Josef Stalin. Stalin’in kendi el yazısıyla düştüğü parafı.
(*) Toplumsal Tarih dergisinin Temmuz 2006 tarihli sayısından.