Sözlüklerin zaman dizini, aynı zamanda uygarlık tarihi özeti. Yükselen uygarlık sözlüğünü de yapıyor. Uygarlıklar birbirleriyle ilişkiye geçince diller arası alışveriş de canlanıyor. Merkezî uygarlıklar, yalnız kendi dillerinin değil komşu dillerin sözcüklerini de yapıyorlar.
Dün bu köşede çıkan yazıyı eğer okumadıysanız bulmanızı öneririm.
Dünya dillerinin ilk sözlüklerini sıralamıştık. Sözlüklerin zamandizini de diyebilirsiniz, ilk sekiz şöyle: 1. Sümerce - Akadca (MÖ 2300), 2. Sümerce - Babilce (MÖ 2000), 3. Çince (MÖ 9 - 3. yy), 4. Grekçe (MÖ 4. - MS 1. yy), 5. Sanskritçe (MS 4. yy), 6. Arapça (8 - 14. yy), 7. Japonca (682 ve 835), 8. Türkçe (8 ve 11. yy).
Bugün zamandizinine devam ediyoruz.
9. İNGİLİZCE (MS 1220): John Garland ilk İngilizce sözlüğü yazmış. Arkasından yazılanlar, Fransızca, İtalyanca veya Latince sözcüklerin İngilizce eşanlamlarını veriyor. 1592’de Richard Mulcaster, 8 bin İngilizce sözcüğü Elementarie adlı kitabına koymuş, ancak abece sıralaması yok. Abece sırasıyla ilk İngilizce sözlüğü Robert Cawdrey adlı bir öğretmen yazıyor. Eserin adı: A Table Alphabeticall. Arkasından 1755’te Samuel Johnson’un A Dictionary of the English Language geliyor. Çoğu bilim adamı bu eseri ilk İngilizce sözlük olarak kabul ediyor.
10. LATİNCE (1304, 1502, 1532→): Roma döneminde Latince sözlükler olması gerekir diye düşünüyor insan. Ancak bize ulaşan kaynaklarda Latince sözlükler 16. yüzyılda başlıyor. Ancak daha önce Kuman Türkçesinden Latinceye 1304 tarihli Codex Cumanicus var. Dünkü Rota’da bilgi var.
Avrupa halkları Ortaçağ’dan çıkarken, uygarlık dili olan Latince ile kendi dilleri arasındaki ilişkiyi bilimsel ölçülerde geliştirmişler. 1502 yılında Ambrogio Celepino’nun yazdığı terimler sözlüğünün adı: Cormicopia. Sonra 1532’de Robert Estienne’in Thesaunis Linguae geliyor.
11. HİNDU – FARSÇA (1320): Emir Kusro Hindistan’da yazmış. Hindu dilinden sözcüklerin Farsça karşılıkları veriliyor.
12. İTALYANCA (1612): Vocabolario dell’ Academie della Crusca, 1612’de çıkıyor. Niccolo Tommaseo’nun Dizzionario della lingue İtaliano ise 1861 – 1874 yılları arasında çıkıyor.
13. ALMANCA (1663): Justus Georg Schottel’in Stammwörter der deutschen Sprache adlı 1663 yılında yazdığı eser, ilk Almanca sözlük sayılıyor. Sonra: C. E. Steinbach’ın 1734 tarihli Vollständiges deutsches Wörter-buch ve Johann Christoph Adelung’un Grammatisch-kritisches Wörterbuch der hochdeutschen Mundart , 1793 - 1801. İlk çağdaş Almanca sözlüğü çalışmasını ise Grimm kardeşler, Jacop ve Wilhelm Grimm 1858’de başlatmışlar ve Deutsches Wörterbuch’un ilk cildini yayınlamışlar. 103 yılda tamamlanmış, son cilt 1961’de.
14. FRANSIZCA (1690): Antoine Furetiere, Roterdam’da Dictionnaire Universal’i yayınlamış. Hemen 4 yıl sonra, 1694’te Dictionnaire de L’Academie française yayınlanıyor. Emile Littré’nin Dictionnaire de la langue française 1863 - 1872 yılları arasında.
15. PORTEKİZCE (1712 - 1721):Raphael Bluteu’nun Vocabulario portughez e latino (Portekiz dilinden Latinceye Sözlük).
16. İSPANYOLCA (1780): Reel Academia Espanola’nın yayınladığı Diccionario de la langue espanola.
17. FELEMENKÇE (1863 - 1998): Hollandalıların Wordenboek der Nederlandsche.
18. RUSÇA (1861): Vladimir İvanoviç Dal’in sözlüğü: Tolkovıy Slovar Jivovo Russkovo Yazıka.
Lale Akalın, Orhan Bursalı ve Ataol Behramoğlu arkadaşlarıma yardımları için bir kez daha teşekkür ederim. Bu Dünya Sözlükleri Zamandizini’ndeki yanlışları düzeltelim, eksikleri tamamlayalım, gedikleri dolduralım. Mektuplarınızı bekleriz.
WIKKIPEDIA’YA ARZUHAL
Bu araştırmayı yaparken Lale Akalın, saptıyor, Wikkipedia’nın Sözlükler sayfasında Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lugat-it Türk’ünün ve Türkçe sözlüklerin adı bile yok. Bu iki günlük yazının 8. maddesini buradan Wikkipedia’ya postalıyorum. Siz okuyucularımızın da daha geniş bilgiyi ulaştırmalarını dilerim.
KİTAP
Mehmet Bedri Gültekin
Kürtçe Eğitim Sorunu