Sözcülerin zaman dizini çok şey anlatıyor. Dünyada ilk sözlük hangi dilde? Daha sonraki sözlükler? Peki ilk Türkçe sözlüğün tarihini ve ismini biliyor musunuz? Hayır bilemediniz. Cevabı aşağıda.
Mehmet Bedri Gültekin arkadaşımın Kürtçe Eğitim Sorunu başlıklı kitabını yeniden okurken aklıma geldi: Acaba dillerin ilk sözlükleri hangi tarihlerde yazılmıştır. Sözlüklerin zamandizini, bir tür uygarlık tarihi özeti olurdu.
Lale Akalın arkadaşımdan rica ettim, İstanbul Üniversitesi’nde yıllarca İngilizce öğretti, beni bilgilendirdi.
Orhan Bursalı’dan da Almanca sözlüklerin tarihçesini istedim, sağolsun köşesinde yazdı (Cumhuriyet, 13 Ağustos 2012).
Her iki arkadaşıma teşekkür ediyorum. Bendeki bilgileri de ekleyince, sözlüklerin zamandizini çıktı.
1. SÜMERCE-AKADCA (MÖ 2300): Dünyanın bilinen ilk sözlüğü çivi yazısıyla ve Hüseyin Haydar’ın Doğu Tabletleri gibi tabletlerin üzerine yazılmış. Bugün Beşar Esat’ın yönettiği uygarlık ülkesi Suriye’de Ebla’da bulunmuş. Uygarlığın Sümerlerle başlaması gibi sözcüklerin tarihi de Asya kökenli Sümerler ve Batı Asya’lı Akadlarla başlıyor.
2. SÜMERCE-BABİLCE (MÖ 2000’ler): Bitişgen dil olan Sümerce ile Akadca gibi Sami dili olan Babilce arasındaki eşanlamlar verilmiş. Yine tabletlere yazılmış ve yine Asya dilinden Asya diline.
3. ÇİNCE (MÖ 9. ve 3. yy): MÖ 9. yüzyılda Chou Hanedanı döneminde yapılmış olan Sichoupian adındaki sözlük, Çin kaligrafisini gösteriyor ve ilk Çince sözlük diye anılıyor. Ancak çağdaş bilimdeki sözlük tanımına uyan ilk eser, MÖ 3. yüzyılda ve Erye diye anılıyor. Çinceden Çinceye anlamları açıklıyor.
4. GREKÇE (MÖ 4. yy ve MS 1. yy): Ros’lu Filitas, Homeros’ta ve diğer Yunan klasiklerinde geçen az bilinen sözcükleri ve bazı yerel deyimleri Ataktei Glossai adı altında toplamış ve açıklamış. Ancak Grekçe eşanlamlar sözlüğünü ilk kez yapan Sofist Apollonius. Tarih: MS 1. yy.
5. SANSKRİTÇE (MS 4. yy): Amara Sinha, Sanskritçe ilk sözlüğü Amarakosa adıyla yazmış. Nazım biçimde 10 bin sözcük içeriyor.
6. ARAPÇA (8-14. yy): Araplar Kur’an ve Hadislerdeki sözcükler için ilk harfe göre, genel sözlükleri ise son sese, yani uyağa (kafiye) göre düzenlenmişler. Lisan-el-Arap, El-Kamus-İl Muhit gibi sözlükler 8. yüzyıldan 14. yüzyıla kadar yazılmış.
7. JAPONCA (7. ve 9. yy): İlk Japonca sözlük MS 682’de Çin karakterleriyle yazılmış, ancak bizim ilk Türkçe sözlük gibi, o da kayıp. Günümüze ulaşan ilk Japonca sözlük Tenrei Banşo Meigi, 835 yılında yazılmış. Çince eşanlamlar veriliyor.
8. TÜRKÇE (8, 11 ve 14. yy): İlk Türkçe sözlüğün Çince adını biliyoruz: Tu-Küe-Yü. Yani Tu-Küe dili (Türk dili). Bu Türkçe sözlüğün izine 9. yüzyılda Japonya’da rastlamışlar. Çin Hanedan kayıtlarını derleyen Liu Mai Tsai’in verdiği bilgiye göre, bu sözlüğün bir kopyası Japonya’ya götürülmüş ve 9. yüzyıl sonunda yabancı dil sözlükler katalogunda yer alıyor. Türk dili sözlüğünün ne yazık ki kendisi kayıp, ancak sözlükten yapılan alıntının bulunduğu bir katalog var (Liu Mai Tsai, Die chinesische Nachrichten zur Geschichte der Ostturken, 1-2, Wiesbaden 1958. çevirisini dostum Ahsen Batur Selenge Yayınlarından yayınladı: Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, çev. E. Kayaoğlu-D. Banoğlu, İstanbul 2006, s.599).
Sözlüğün yazılma tarihine gelince, kanımca 8. yüzyıldan geç olamaz. Çünkü Çinliler Tu-Küe (Tucya) sözcüğünü Göktürkler için kullanıyorlardı. Bilindiği gibi Tokuz Oguz /Uygur ve Karluk ittifakı Göktürk hâkimiyetine 742 yılında sın verdi. Tu-Küe-Yü başlıklı bu sözlüğün, 742 sonrasındaki Uygur döneminde değil, daha öncesinde yazılmış olması gerekir.
Katalogda adı ve alıntısı bulunan bu Türk Dili Sözlüğü’nün bir gün bulunması ne büyük mutluluk olur.
Şu anda elimizde olan ilk Türk dili sözlüğü, bilindiği gibi, Kaşgarlı Mahmut’un 1074 yılında tamamladığı Divan-ı Lugat-it Türk’tür. Kaşgarlı Mahmut, bu dev eserinde Türkçe sözlük ve kavramların Arapça karşılıklarını açıklar ve Türk dilinin yapısı üzerine bilimsel saptamalarda bulunur. Kaşgarlı’nın Lugat’ı yer yer ansiklopedi özellikleri de taşır. 11. yüzyıl için olağanüstü bir eserdir. Türk Dil Kurumu Besim Atalay’ın çevirisiyle 4 cilt basmıştır (Ankara 1941). Kabalcı Yayınevi de yayımladı. Divan-i Lugat-it Türk, her evde bulunmalıdır. Gelinlerin ve damatların çeyizlerine konmalıdır. Dünya uygarlığının büyük eserlerinden biridir.
Kaşgarlı Mahmut’un Lugatinden sonraki Türkçe sözlük, Codex Cumanicus’tur. 1304 yılında yazılmıştır. Türkçe sözcüklerin Latince karşılıklarını verir ve sözcüğün kullanıldığı örnek Türkçe cümlelere de yer verir. Örneğin Köngül (gönül) sözcüğüyle ilgili olarak verilen 18 örnekten biri şöyle: “Köngül közi bile bak-” : Bugünkü Türkçemizle Gönül gözü ile bakmak (K. Görnbech, Komanisches Wörterbuch,-Türkisches Wortindex zu Codex Cumanicus-, Kobenhavn 1942. Türkçe basım: Kuman Lehçesi Sözlüğü, çev. Prof. Dr. Kemal Aytaç, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1992, s.118).
Kuman Türkçesi üzerine sözlük özellikleri taşıyan Kölemen hükümdarlığı zamanında, 15. yüzyılda yazılmış başka eserlerde var. Kuman/Kıpçaklar, kendilerine Türk, Anadolu’daki Selçuklu ve Osmanlıya ise Türken diyorlardı ve asıl Türkçenin kendi dilleri olduğunu söylüyorlardı.
İLK SEKİZİN SONRASI
İlk sekizin içinde Grekçe (Eski Yunanca) dışında yalnız Asya dillerini görüyoruz. Asya’nın bitişgen dillerinden olan Sümerce, Sami dillerinden Akadca ve Babilce, Çince, Grekçe, Sanskritçe, Arapça, Japonca ve Türkçe.
İlk sekizden sonra Avrupa dillerinde yazılmış sözcükler geliyor. Onları yarın sıralayacağız. Ancak bu ilk sekizde bana üç eksik var gibi geldi. Bir, Persçe /Farsça, ikincisi İbranice ve üçüncüsü Latince. Bana gelen bilgilerde MS 1000’lere kadar Farsça, İbranice, Finike ve Kartaca dillerinde ve Latince sözlük gözükmüyor. Yanlışımız varsa lütfen aydınlatınız.
YARIN: İLK SEKİZDEN SONRAKİ SÖZLÜKLERİN ZAMANDİZİNİ